Ü sküdar Ü niversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi (İTBF) Dekanı Prof. Dr. İbrahim Özdemir, Türkiye`de yıllardır çevre felsefesi üzerine düşünen, kafa yoran ve çalışan ender felsefecilerden biridir. Profesör Özdemir`in, yurtdışında ve yurt içinde çevre ve çevre ile bağlantılı başta felsefe ve İslam olmak üzere diğer disiplinlerle mukayeseli ele aldığı kitap ve makaleleri yüzlerce atıf aldı. Özdemir, 'Küçük bir köyde bir çiftçinin çocuğu olarak büyüdüm. Çevremi saran doğanın güzelliğini bütün zenginliği ile tattım. Hayatımdaki ilk ve maalesef ki son vahşi kurdu gördüğümde neredeyse yedi yaşındaydım. O zamanlar hala kristal berraklığındaki dere sularından içebiliyordum' diyor. Şimdi Ü sküdar Ü niversitesi kurucu rektörü Prof. Dr. Nevzat Tarhan ile birlikte 'çevrenin gelecek nesillere bırakacağımız en büyük mirasımız' düşüncesiyle hareket eden Prof. Dr. İbrahim Özdemir ile yaptığımız bu önemli söyleşiyi siz aziz okurların dikkatine sunuyorum.
Sayın hocam, öncelikle sormak istiyorum, Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi nedir?
Evet, böyle bir fırsatı verdiğiniz için teşekkür ederim. İklim Değişikliği ve sebep olduğu çevre sorunları dünyanın gündeminde. Dünyadaki çevreciler on yıllardır iklim değişikliğine sebep olabileceği sorunlara dikkat çektiler. Artık delile ihtiyaçyok. Dünyanın her köşesinde tarihte misli görülmemiş ve duyulmamış sel felaketlerini ve bunların sebep olduğu trajik olaylar meydana geliyor.
Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi tam da böyle bir bağlamda kaleme alındı.
İklim değişikliği ve gezegene yönelik diğer tehditlerle mücadele eden yerel, bölgesel ve uluslararası eylemleri güçlendirmek amacıyla çevreye İslami bir bakış açısı sunuyor. İslam alimlerini ve Müslüman kurumları Allah`ın yarattığı ve bizlere bahşettiği tabiatçı ve içindeki tüm canlıları ve sistemleri korumaya bir çağrı ve küresel bir çabadır.
Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi, tabiatın korunmasını düzenleyen ilkelerin günümüzün zorluklarını karşılayacak bir biçimde yeniden ifade edilmesidir. İnsan varoluşunun toplumsal yapısının ardındaki ahlaki değerleri incelemekte ve bunların günümüzde doğal dünyanın kalp atışlarıyla uyum içinde nasıl hayata geçirilebileceğini araştırmaktadır. Çevre duyarlılığının İslam ın özünde var olduğunu vurgulamaktır. Aslında bu metnin adı Alparslan Açıkgençhocamın teklif ettiği gibi 'Mizan- Yeryüzü Bizlere Bahşedilmiş Bir Emanet' de olabilirdi. Ancak metnin dünya dillerindeki tercümeleri arasında bütünlük sağlamak için Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi olarak tercüme ettik.
Temel ilke: İlim
İklim Değişikliğiyle ilgili çeşitli komplo kuramları var. Bu konuya sizin bakışınız nedir?
Biz Müslümanlar için temel ilke ilmi esas almaktır. Bunu İslam ilim geleneğinin teşekkül sürecinde görebiliriz. Müslüman alimler kâinatı daha iyi tanımak ve anlamak için farklı ülkelere, farklı medeniyetlere ve coğrafyalara seyahat ettiler. Yunan felsefe ve bilim geleneği kadar Hint ilim geleneğini de öğrendiler ve yorumladılar. Endülüs baş kadısı İbn Rüşt, zamanın sultanı için Aristoteles`i şerh ediyordu. Müslüman toplumlar bütün sorunlarını ilim temelinde çözmeye çalışıyorlardı. İlkim değişikliği ve diğer konulardaki sorularımızı anlama ve çözme konusundaki tavrımız aynı olmalı. Bilimsellikten taviz vermememiz gerekir.
İklim değişikliği konusunda şu anda en ciddi kuruluş BM`in 1988 yılında kurduğu ve farklı ülkelerden binlerce bilim insanlarının görev aldığı Hükû metlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC). Bu kurum yedi yılda bir gezegenimizin durumuyla ilgili raporlar yayınlıyor. Hükümetlerde ve topluma tavsiyelerde bulunuyor. Binlerce bilim insanı ve araştırmacının hazırladığı bu raporlar, çevre tahribatının ve çevre sorunlarının asıl fâilinin insan olduğunu ortaya koyuyor.
Buna göre insanoğlu ya da bazı insanlar, Allah`ın yarattığı ve korunmasını bize emanet ettiği tabiata karşı hiçbir ahlâkî sorumluluk duymadan tahrip etmeye bu kaynakları yağmalamaya devam ediyor. Bazı örneklerde devletlerde kalkına adına bu tahribata katılıyor. Aydınlanma felsefesinin iflas etmiş' kalkınma ideolojisi' adına sürdürülemez bir savaşa katılıyor. Bugün ihtiyacımız olan sürdürülebilir kalkınma modelleri oluşturmak. Tabiatı tahrip etmeden, kalınmak. Abdest alırken suyu israf etmediğimiz gibi, Allah`ın yarattığı hiçbir kaynağı israf etmeden kullanmak gerekiyor.
Hükû metlerarası İklim Değişikliği Panelinin raporlarının ortaya koyduğu gerçekler, açık ve net:
IPCC nin iklim değişikliğinin sebep olacağını öngördüğü durumların çoğunu son yıllarda sıklıkla yaşamaya başladık bile: a) Artan sıcaklıklar, kuraklıklar ve çölleşme b) Şiddetli yağış, sel ve yükselen deniz seviyeleri c) Siklonlar, sel ve kuraklık gibi aşırı hava olayları. Her şeyin birbirine bağlı ve bağımlı olduğu bir ekolojik sistemde bu tür koşullar, azalan su kaynaklarını etkileyerek artan yetersiz beslenmeye, su kaynaklı hastalıklara neden olabilir.
Al-Mizan nasıl hazırlandı? Bu sürçte kimler görev aldı?
Al-Mizan belgesini hazırlayan ekip daha önce de İslâm İklim Değişikliği Bildirgesini hazırlamış ve dünyaya duyurmuştu. Bu belge İstanbul da 18 Ağustos 2015 te düzenlenen Uluslararası İslâm İklim Değişikliği Sempozyumu`nda şekillenmişti Belge başta Müslüman çevreciler olmak üzere çeşitli İslâm ülkelerinden bir dizi uzman, âlim, müftü ve sivil toplum aktörleri arasındaki iş birliğinin sonucu olarak katılımcı bir ruhla hazırlandı.
Toplantıda Cidde deki Uluslararası İslâm Fıkıh Akademisi, İslâm İşbirliği Teşkilatı, İslâm Dünyası Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı (ICESCO), Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve diğer dinlerin temsilcileri de hazır bulundu. Amacımız, Aralık 2015 te Paris`te yapılacak olan Dünya İklim Değişikliği Konferansı`nda yaklaşık 1.8 milyar Müslümanın sesini duyurmaktı. Bunda da başarılı olduk. Dünyanın önce gelen haber ajansları ve medya kuruluşları İslâm İklim Değişikliği Bildirgesine büyük ilgi gösterdiler.
Daha sonra 'Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi' olacak olan İslâmî Çevre Sözleşmesi fikri, UNEP-Faith for Earth Initiative, IFEES ve ICESCO ile Rabat ta düzenlenen 8. Çevre Bakanları İslâm Konferansı nda doğdu. ICESCO, IFEES, Ü sküdar Ü niversitesi, Katar Kur ân Botanik Bahçesi, Katar Hamad Bin Halife Ü niversitesi İslâmî İlimler Fakültesi ve Faith for Earth Initiative, dünyanın 1.8 milyar Müslümanının sürdürülebilirliği günlük yaşamlarının bir parçası olarak benimsemeleri için çevreyle ilgili İslâm ın öğretilerini ortaya koymak üzere bir araya geldiler. Rahmân sû resinin başlangıcındaki 'al-Mî zân'dan adını alan metin, Müslümanların dünya ile yapmış oldukları bir misâk, bir ahitleşme ve sözleşme. Bundan dolayı 'al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi' olarak isimlendirildi. İSMİNİ KUR`ANİ BİR KAVRAMDAN ALDI.
Dünya Çevre Sözleşmesi
Bu sözleşmeyi hazırlayan çekirdek kadro kimlerdir?
Dr. Iyad Abumoghli, UNEP Faith for Earth Initiative Kurucusu ve Direktörü, Kenya.
Prof. Dr. Abdelmajid Tribak, ICESCO da Baş Danışman, Fas.
Prof. Dr. İbrahim Özdemir, Ü sküdar Ü niversitesi, İTBF Dekanı, Çevre Ahlâk Forumu Direktörü.
Fazlun Khalid, IFEES/EcoIslam Kurucusu, İngiltere.
Othman Abd-ar-Rahman Llewellyn, Dünya Korunan Alanlar Komisyonu (IUCN) ve Dünya Çevre Hukuku Komisyonu Ü yesi, Suudi Arabistan Krallığı Ulusal Yaban Hayatı Merkezi`nde Ekolojik Planlayıcı, Suudi Arabistan.
Dr. Fatima Saleh Al-Khulaifi, Katar Kur an Botanik Bahçesi Müdürü
Aishah Ali Abdallah, Wilderness lideri ve IUCN Eğitim ve İletişim Komisyonu üyesi, Suudi Arabistan.
Doç. Dr. Evren Tok, İnovasyon ve Toplumu Geliştirmeden Sorumlu Dekan Yardımcısı. College of Islamic Studies, Hamad Bin Khalifa University, Katar.
Kamran Shezad, IFEES/EcoIslam Eş Direktörü ve Bahu Trust ın Sürdürülebilirlik Lideri, İngiltere. Çekirdek kadroya birçok Müslüman çevreci destek verdiler. Başlıcalarını zikredersek:
Prof. Fachruddin Mangunjay, Çevreci Aktivist, Yazar, Endonezya.
Prof. Azizan Baharuddin: Malezya İslâm Düşüncesi Enstitüsü (IKIM) Genel Müdürü ve Universiti Kebangsaan Malaysia-Yayasan Sime Darby (UKM-YSD), İklim Değişikliği Başkanı, Malezya.
Şeyh Cafer Ladak: İslâm Hukuku Araştırmalar Öğretim Ü yesi (Fıkıh), İngiltere.
Prof. Odeh Al-Jayoussi: Bahreyn Arabian Gulf University de İnovasyon ve Teknoloji Yönetimi profesörü ve bölüm başkanı, Arabian Gulf University, Bahreyn.
İmam Saffet Catovic, Müslüman Toplum Organizatörü ve Çevre Lideri. Dünya Dinleri Parlamentosu Ü yesi, İklim Eylemi Görev Gücü ve Mütevelli Heyeti, Amerika Birleişk Devletleri.
Sözleşmenin ilk taslağı, geri bildirim ve istişare için dünya çapında 300 den fazla İslâmî kurumla paylaşıldı. Al-Mizan, kesinleştiğinde, çeşitli İslâm âlimleri tarafından küresel İslâm toplumuna ve Papa nın Ansiklopedik Laudato Si si gibi tüm insanlığa hitap eden kurumsal bir Müslüman sözleşmesini temsil edecek. Bu sözleşmenin, İslâm dünyasında ve ötesinde din, çevre ve sürdürülebilir kalkınma konularında çalışanlarla bilim insanları ve araştırma merkezleri arasında yeterlilikler ve ortaklık ağları kurmasını umuyoruz.
Çevre Ahlak Formu!
Bu süreçte Ü sküdar Ü niversitesi Çevre Ahlakı Forumunu kurdu. Bu forumun amacı nedir?
Mayıs 2021`de kurulan Forum, Ü niversitenin AR-GE birimi ile işbirliği içinde, genel çevre ahlakı ve İslam çevre ahlakıyla ilgili yapılmış ulusal ve uluslararası akademik çalışmaları takip ederek konuyla ilgili ulusal ve uluslararası akademik çalışmaların bir araya getirildiği bir bilgi bankası oluşturmayı ve web üzerinden paylaşmayı amaçlıyor. Ayrıca, küresel ısınma, iklim değişikliği ve çevre felsefesi ve etiğiyle ilgili yapılmakta olan uluslararası, ulusal ve yerel araştırmaları/projeleri takip ederek mevzuata uygun olarak söz konusu çalışmaları izlemeyi, desteklemeyi ve iş birliği yapmayı amaçlıyor.
Forum öngördüğü amaçlara ulaşabilmek için aşağıdaki alanlarda faaliyet yürütmektedir:
- Küresel Isınma, İklim Değişikliği ve çevre sorunlarının etki boyutunu vurgulamak bu konudaki uluslararası ve ulusal çalışmaları takip etmek, paylaşmak ve bu çalışmalara katkıda bulunmak.
- Çevre etiği ve hayvan etiği başta olmak üzere hayata ve kainata karşı ahlaki duyarlılığımıza vurgu yapana her türlü akademik toplantı, konferans, seminer, panel, sempozyum ve kongreler tertip etmek, bu gibi toplantılara katılmak ve benzer programları organize etmek. Bu türden yapılan çalışmalara destek vermek.
- Çevre ve Hayvan etiğiyle ilgili yüksek lisans ve doktora düzeyinde çalışmaları teşvik etmek ve bu konularda yapılan lisansüstü ulusal ve uluslararası çalışmalara yapılacak yasal protokoller çerçevesinde destek vermek.
- Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde araştırma, eğitim, uygulama, danışmanlık ve yayın çalışmaları gibi etkinliklerde bulunmak Platform bünyesinde yapılan çalışmaları akademik yayın, eğitim, konferans, seminer, çalıştay yoluyla paylaşmak.
- Çevre ahlakı konusunda toplumun her kesimini ilgilendirecek yayın faaliyetleri yapmak bu amaçla sosyal medyayı etkin kullanmak.
- Geleneksel eğitim programlar yanında, ilgili bireyler ve kesimler için gerektiğinde eğitim ve sertifika programlarını uzaktan eğitim yoluyla gerçekleştirmek. Bu amaçla internet sitesi kapsamında bilgi verici belgeler hazırlamak, soru ve cevap platformu sağlamak ve eğitim ve sertifika programlarının tanıtımını yapmak.
- Platform kapsamında Rektör ve/veya Yönetim Kurulu tarafından belirlenen ya da Ü sküdar Ü niversitesi Yönetim Kurulu tarafından kararlaştırılan diğer faaliyetleri gerçekleştirmek.
Mî zân`ın Nazarî Boyutu Nedir?
Sözleşmenin ruhu, İslâm dünyagörüşünün temel direği olan tevhid inancına dayanıyor. Tevhid, Allah ın birliğinin tasdik edilmesi ve İslâmî ahlâkın da temel taşıdır. Biz Müslümanlar, inancımızın metafiziğinin, ahlâkının, hukukunun ve mânevî yatının temeli olarak Allah ın birliğini kabul ederiz. Kur`ân, günlük beş vakit namazda okuduğumuz Fâtiha Suresi 'Â lemlerin Rabbi' olarak Allah`ı hamd ile başlar.
Rab kelimesi, bir taraftan kulluk ettiğimiz Rab ve Mevlâ yı, diğer taraftan da her varlığı var eden, sonra rızıklandıran, kaderi gerçekleşene kadar besleyen, geliştiren ve hidayete erdiren Rabbi ifade eder. Bundan dolayı Rabbü`l-Â lemî n i 'Bütün varlıkların Rabbi' olarak anlıyoruz.
Bir mümin, bu inancının gereği olarak atom altı parçacıklardan uzak galaksilere kadar kâinattaki her şeyin, Allah ın yarattıkları olarak bir araya geldiğine ve tamamen O na bağımlı olduğuna iman eder. Bu, tüm yaratılmışların birliğine ve insanoğlunun tabiî bir parçası olduğu kevnî düzenin dokusuna tanıklıktır:
'Allah, Yaratan, Yapan, Biçim Verendir; ' (59/Haşr/24).
Kâinat kitabı, İlâhî olanı teyit eder. Bu temel ön kabul, Kur`ân da tekrar tekrar vurgulanır. (3/Â l-i İmrân/190 30/Rû m/17-27 41/Fussilet/53). Allah ın her yerde hazır ve nazır olduğu adeta zihinlere nakşedilir. Allah, mutlak ve sonsuz iken yaratılan her şeyin sonlu ve sınırlı olması takdir edilmiştir. Her şey kesin olarak ölçülmüş ve sınırları Rableri tarafından belirlenmiştir.Kur ân bize şöyle der: '...her şeyi yaratan ve her şeyi belli bir yasalar örgüsüne göre düzene koyan O dur.' (25/Furkân/2).
Dünya Çevre Sözleşmesi
Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesinin içeriği nedir?
Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi, dünyanın mevcut durumunun tasviri ve değerlendirilmesiyle başlıyor. Muhataplar, bu durum üzerinde derinlemesine düşünmeye (tefekkür) davet ediyor. Müslüman çevreciler bu konudaki düşüncelerimizi şu şekilde özetliyoruz: Müslümanlar olarak Dünya ya, tüm yaptıklarımızdan bizi sorumlu tutan âlemlerin Rabbinin mübârek bir eseri olarak yaklaşıyoruz. Kaybettiğimizi ancak bu şekilde hareket ederek yeniden keşfedebiliriz. İhlâl ettiğimiz dengeyi (mî zân) yeniden tesis etmek ve gerekli tedbirleri almaya başlayabilmemiz için mevzuat, düzenlemeler, koruma uygulamaları, politikalar ve aktivizm açısından dinimizin en temel yönlerini belirlemeye çalışıyoruz. Küresel iklim değişikliğinin sonuçlarına dikkat çeken metinden bazı başlıklar şöyle:
Kozmos ve Dünya Ü zerindeki İşaretler: Entegre Bir Yaklaşım, İslâm İnancının ve Ahlâkının Temel Taşı Olarak Tevhid Kozmik Denge Al-Mî zân: Denge ve Karşılıklılık Fıtrat: İnsanlığın Ezelî Tabiatı ve Sorumluluk Yeryüzünde Allah ın Halifesi Olmanın Anlamı Herkese Karşı Nihaî İyilik için Çalışmak: Ethos ve Ahlak Tevhid in Ahlâkî Boyutları: Allah ın Birliği Takva: Saygı, Özen ve Dikkatli Tutum İhsan: Mümkün Olan En İyi Merhamet, Minetteralık ve Şükür Etmek Rahmân ın Alâmetlerini Anlamak ve Rahmân ın İşaretlerine Karşılık Vermek Eşitlik ve Adâlet: Refahı Yeniden Düşünmek Kalkınma ve Hayat Tarzı Hayatın Kaynakları, Hayatın Kaynaklarını Kullanmada Hesap Verebilirlik Zarar Vermemek Su ve Diğer Hayat Kaynakları Hakları Bir Gemi Olarak Dünya, Dinin Nihaî Amaçları Hayvan Refahı ve Hayvan Hakları.
Marmara Denizinin ölüm döşeğinde olması, ne de kirlenen nehirler ve kuruyan göller pek toplumun gündeminde yer almıyor. İklim değişikliği ve çevre konusunun pek gündemimizde olmadığını görülüyor. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Kıssadan hisse, dünyamızda iklim değişikliğinden ve hayat tarzımızdan kaynaklanan birçok olumsuzluk yaşanırken ve bunların geleceğimizi ve gelecek nesillerimizi tehdit ettiği bir ortamda, tarafımızın belli olması önemlidir. Ü sküdar Ü niversitesi de kurduğu Çevre Ahlakı Forumuyla bu konuda tarafını belli etmiştir. Çocuklarımızın ve torunlarımızın bizi rahmetle yad etmesi için, bugün onlara için bir şeyler yapmamız gerekiyor. Onlara daha temiz ve yaşanabilir bir dünya bırakma gibi ahlaki bir sorumluluğumuz var. 'Önümüzdeki Yol' ile son bulan sözleşme, tüm Müslümanlara umutlarını yitirmeden sorunlarına çözüm bulmak için bireysel sorumluluk yüklenmeye çağrıda bulunuyor. 'Al-Mizan: Dünya Çevre Sözleşmesi' bir dua ile son buluyor: 'Â lemlerin ve içindeki tüm mahlû katın Rabbinden bize -tüm insanlığa- tür ve bireyler olarak yeryüzünde sebep olduğumuz yıkımı düzeltmemiz, fıtratı bozmayı bırakmamız, Allah ın dosdoğru yoluna geri dönmemiz için rehberlik etmesini istiyoruz.'
