Ayasofya imaretine, caminin ihata duvarının Bâb-ı Hümâyun köşesinde, yine aynı tarihte yapılmış barok üslû ptaki muhteşem kapıdan geçiliyordu. Cami ile arasında bir avlu bulunan aşhane-imaretin erzak ambarı olarak, caminin kuzeydoğu köşesindeki yivli minare dibinde olan ve yukarı kata çıkmaya yarayan rampanın giriş kısmı ile bunun yanında bulunan Bizans devrine ait yuvarlak bina kullanılmıştı. Hazine binası (skeuophylakion) diye adlandırılan yuvarlak binanın zemini oldukça yükseltilmiş, yeni bir kapı ile pencereler açılmış ve duvarına Dârüssaâde ağası Beşir Ağa`nın hattı ile mermer kitâbe konulmuştur. Bu ambarın içinde ahşap bir kat yapıldıktan başka burada ağaçtan çok büyük bir erzak kantarı da bulunuyordu. 1979 yılında yapılan kazıda, binanın içindeki toprak tabakası temizlenerek eski tabana kadar inildiğinde, ahşap kat kirişleri ve kantar da ortadan kaldırılmıştır. Ü zerinde yine Beşir Ağa hattı ile kitâbe bulunan aşhane-imaretin esas binası caminin kuzeyinde dış çevre duvarına bitişik olarak uzanır. Batıdan itibaren kubbeli iki bölüm fodlahâne ve aşhanedir. Ü çbölümü kubbelerle örtülü olarak doğuya doğru uzanan ince uzun mekân ise yemek yenilen yer (me`kel) olarak bilinir. Bu bölümün önündeki ana girişinde sütunlara oturan üçbölümlü bir revak vardır. Aşhane-imaret temiz bir işçilikle taş ve tuğla dizileri halinde inşa edilmiştir.
Bugün halı müzesi olarak kullanılan imarethanenin fırınları halen ekmek pişirilebilecek durumdadır.
Türk sanat tarihinde Batı sanatının tesirlerinin başladığı yıllarda yeni bir plan düzenine göre yapılan bu aşhane-imaret bugüne kadar incelenmemiştir.
Halı müzesi yerine bu imarethane işlevsel hale getirilmesi daha doğru olurdu.
Sultan I. Mahmud tarafından Ayasofya Camii`nde girişilen büyük tamir ve ek binalar yapımı sırasında inşa edilmiştir. Kitâbelerinden öğrenildiğine göre bina 1155`te (1742-43) tamamlanmıştır. Şemdânî zâde Süleyman Efendi, eserinin 1155 yılına ait bölümünde, imaret inşaatına aynı yılın yazında başlanarak ancak Zilhicce ayında (Şubat 1743) tamamlandığını bildirir. Hammer ise 23 Zilkade 1155`te (19 Ocak 1743), çiçeklerle bezenmiş Ayasofya aşhane-imaretinin bizzat padişah tarafından açılışının yapıldığını, bu vesileyle davetlilere ikramlarda bulunulduğu gibi vakıf mütevellisi ile mimarbaşı ve bina eminine de hilatler giydirildiğini yazmaktadır. Aşhane-imaret ile müştemilâtından olan ambarın kitâbelerinden manzum olanları devrin şairlerinden Nimetullah Efendi`nindir. Yazılar ise Dârüssaâde ağası, Hazinedar veya Moralı olarak diğerlerinden ayırt edilen Beşir Ağa`ya aittir. Böylece Sultan I. Mahmud Ayasofya`ya şadırvan, kütüphane, sıbyan mektebi ve bu aşhane-imareti ilâve ettirmek suretiyle onun külliye durumuna girmesini sağlamıştır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında derlendiği tahmin edilen ve ramazanlarda okunan bekçi destanlarının 'İmaret Faslı' başlığı altındaki kısmından İstanbul halkının bu hayır eserini çok beğendiği anlaşılmaktadır. On iki dörtlük halindeki destanda bina şu mısralarla anlatılır: ...// Kapısına eyle nazar / Ü stünde var üçkubbeler / Ameller (ameleler ?) altın eylese / Yaldızlanıp gösterdi fer // Kapısı tahtası çınar / Sakfındaki nefs-i nigâr / Gülşen-i Ayasofya`da / Açıldı yine nevbahar // Gû ş eyledim sadâsını / Seyr eyledim edâsını / Nâzik bina eylemişler / Mütevelli odasını // Fukara doyar aşına / Var mı sözün nakkaşına / Altın ile her kapıda / Â yet yazılmış taşına // ... Fodla pişer fırınında / Nân-ı azî z tâliplere // ... // Tarihleri yazanı var / Eksik değil düzeni var / Matbahının hem içinde / Dörder kollu kazanı var // Görün üstat ne fendetti / Her yanın güzel bend etti / Bu imâret binâsını / Görenler hep pesend etti.'
Destandan, imaretin bir mütevelli odası ile bir fırını olduğu öğrenildikten başka her gün çorba dağıtıldığı, perşembe günleri ise pilâv ile zerde verildiği, fukaraya hizmet eden 'tatlı dilli' aşçıları olduğu da anlaşılmaktadır. İmaretlerin kapanmasına kadar faaliyette olduğu tahmin edilen bu müessese bir süre Vakıflar Başmüdürlüğü deposu olmuş, sonradan da kurşun levha hazırlama atölyesi haline getirilmiştir.
Ben halı müzesi olmadan önce gezme fırsatı elde etmiştim. Günümüzde de imarethane olarak kullanılsa ve hatta imarethane müzesi olursa ne iyi olur diye düşünmüştüm. Ayasofya`yı gezmeye gittiğimizde halı müzesini de unutmayın ve bu bilgiler ışığında gezmenizi tavsiye ederim.
