Ayasofya-i Kebî r evkafına bağlı Saraçhane`den bahsedeceğim bu yazımda. Fatih Sultan Mehmet İstanbul un fethinden sonra, bugün onun adıyla anılan semtte kendi külliyesini inşa ettirmiş ve 1475 te İstanbul Saraçhanesi ni kurdurmuştur. Fatih Sultan Mehmet in vakfiyesinden saraçhane nin 110 bab dükkân olarak kurulduğunu biliyoruz.
1475`te biten saraçhane Ayasofya-i Kebî r evkafına bağlandı. İstanbul`da inşa edilen bu ilk saraçhane 4 Muharrem 1105`te (5 Eylül 1693) çıkan yangında tamamen yandı. Bunun üzerine saraçhane esnafı dağılarak Sultan Ahmed ile Beyazıt arasında saraçlık yapmaya başladı. Fakat ileri gelen esnaf, mahkemeye başvurarak yanan saraçhaneyi kendi paralarıyla kâgir olarak yeniden yapmaları karşılığında saraçesnafının tekrar Saraçhane mevkiine nakledilmesini 17 Safer 1105`te (18 Ekim 1693) istedi. Bir yıl sonra dükkânların büyük bir kısmı tamamlandı. Ü çkapısı olan saraçhanenin dükkânları kemerli olup kepenklerle kapatılıyordu, ayrıca tam ortada Saraçhane Camii ile lonca yeri bulunuyordu. Buranın içinde bir de sıbyan mektebi vardı. Bu mektepte saraçesnafının çocukları ile çırakları Kur`an ve okuma yazma öğrenmekteydi. Sıbyan mektebinin hocası saraçlarca tesbit edilip hükümet tarafından tayin edilirdi. Hocanın ücreti ise saraçhane vakfından karşılanıyordu. Saraçhanede Sandıkçılar caddesi, Kırbacılar caddesi, Camialtı sokağı, Orta sokak, Karaman Kapısı sokağı, Başkapı sokağı gibi sokak ve caddeler mevcuttu. Burada 1191`de (1777) 200`den fazla, 1285`te (1868) 290 dükkân ve yanmadan önce 320 dükkân bulunmaktaydı. Her esnaf dükkânının tamirini kendi parası ile yaptırıyor, yalnız vakıf mütevellisine kira ödüyordu. 1252 (1836) yılına kadar dükkân kiraları sabit kaldı. Ayasofya vakfı mütevellisinin müracaatı üzerine 17 Cemâziyelevvel 1252`de (30 Ağustos 1836) kira bedelleri bir misli arttırıldı.
1672-1673 yıllarında İstanbul`da bulunan Sorbon Ü niversitesi Doğu dilleri uzmanı Antoine Galland, seyahatnamesinde, çarşıyı şöyle tasvir etmiş: '; Ekselans Unkapanı`na indi ve şehirde oldukça büyükçe bir mesafe kat ederek Saraçhane`yi gezdi ki burası eyer, başlık takımı ve diğer işleme ve nakış işleri yapanların dükkânlarının bulunduğu büyük ve kapalı bir yerdir. Bu dükkânların yola doğru çok uzanan ön kısımları altın ve gümüş sırmalı ipek kumaşlarla, Hindistan kumaşları veya İran halılarıyla süslüydü.
Bu dükkânların bazılarında bir takım Türkler in uykuya mağlup olarak sedirlere yatıp uyudukları görülüyordu. Başka dükkânlarda beş-altı Türkün birlikte toplanıp bir dümbelek çalıcısını yahut kötü bir hanendeyi gayet dikkatle dinledikleri hatta dükkânlarında asılı bulunan fenerlerin ışığında tütün içtikleri görülüyordu. Gerek dükkânlarda ve gerek sokaklarda bulunan bu fenerler içleri pamuk dolu üç-dört yahut beş köşeli, yahud daha da başka şekilli tahta avizelere, her renkten kordonlarla asılı bulunuyordu. Bu fenerleri her dolaştığımız yerde gördük. Ekselans murabba biçiminde, kubbeli ve oldukça ufak bir bina olan bedestene geldi. Burada hemen münhasıran altın çubuk tüccarlarıyla kitapçılar vardır. Oldukça yüksek olan bütün dükkânların duvarları güzel ipeklerle kaplıydı. Ve her Türk`ün gelene geçene serpmek üzere kullandığı kokulu sularla dolu gümüşten kokuluklar ve şişelerle yakılmış kalın bir beyaz mum taşıyan gümüş bir büyük şamdan mevcuttu. Bu yer pek dar olduğundan halkın kalabalığı sanki daha çokmuş gibi geliyordu. Oradan çıkınca hepsi çok iyi süslenmiş birçok sokaktan geçerek bu gezintiyi Valide Han`ıyla bitirdik; '
Saraçesnafının çeşitli hizmetleri karşılamak, esnafın yaşlılarına ve işsizlere yardım etmek maksadı ile kurduğu vakıf sandığı mevcuttu. Bu sandıkların gelirini aidatlar, bağış ve teberrular, para cezaları ile vakıf dükkân kiraları oluşturmaktaydı. Paraları toplayan ve sarfeden mütevelliler esnafa her yılın sonunda hesap vermek zorundaydı. Bu paraların büyük bir kısmı loncadaki ziyafetlere, esnaf fakirlerine, hastalara, tatlı su tulumbası ve muslukların onarılmasına, esnafın sünnet ve evlenme düğünlerinde alınan hediyelere, esnafın okuttuğu mevlidlere, tamirlere, esnaf işlerine, okul inşasına ve dışarıdan gelen misafirlerin ağırlanmasına sarfedilirdi. Saraçhanenin içinde ve dışında dükkânların temizlenmesi ve derilere tav verilmesi için musluklar ve tulumbalar vardı. Saraçhane içine emniyet görevlileri giremezdi, yalnızca gece bekçisi bulunurdu. İhtisap ağası diğer esnafı denetlediği gibi bunları da denetler ve içlerine yabancı, kötü ahlâklı kimselerin karışmamasına dikkat ederdi. 1242 (1826-27) tarihli hatt-ı hümâyunda Saraçhane Kapısı`nda gündüzleri kolluk beklenerek kabahatli olanların yakalanması nizama bağlanmıştı. Büyük Saraçhane Çarşısı 1908`de çıkan Fatih yangınında tamamen yandı.
Büyük yangınlar ve imar hareketleri Saraçhane semtinin fiziki ve sosyal yapısında önemli değişiklikler yaratmış, semt bir esnaf bölgesi özelliğini kaybederek kentin önemli bir kavşak noktası haline gelmiştir.
1941 de açılan Atatürk Bulvarı, günümüzde yoğun bir motorlu araçtrafiğini kaldırmakta ve iki yanını apartmanlar kaplamaktadır.Atatürk Bulvarı nın açılması, hem birçok tarihi eserin ortadan kalkmasına neden olmuş, hem de Saraçhane semtinin tam ortasında kesişen bu iki arterle semtin bütünlüğü bozmuştur.Atatürk Bulvarı ile Şehzadebaşı Caddesi nin kesiştiği noktada trafik sıkışıklığı meydana geldiğinden Belediye Başkanı Haşim İşcan döneminde (1963-1968) Atatürk Bulvarı nın kotu düşürülerek burada, 1964 te bir trafik altgeçidi oluşturulmuştur.Atatürk Bulvarı nın Şehzadebaşı tarafında kalan kesiminde de İstanbul Belediye Sarayı (1953) bulunur.
