Bu yazımda, İstanbul`un en hareketli ana caddesi üzerinde, şehrin en eski eserlerinden biri olarak Türk mimarlık tarihinin önemli ve değerli bir camiden bahsedeceğim.
Ragıp Akyavaş, Atik Ali Paşa Camii`ni tanıtan bir yazısında şöyle bir müjde veriyor: 'Darda kalanlara haber vereyim, mabedin içinde Hızır Aleyhisselâm`ın makamı vardır. Hatırda buluna!'
Caminin etrafını çeviren geniş hazî re, bir defa XIX. yüzyılın ikinci yarısında, iki defa da 1937 ve 1956 yıllarında yıktırılarak daha geriden yeniden yapılmış, bu arada bazı kabirler ortadan kalkmıştır. Şehrin ana caddesi üzerinde olduğundan, Osmanlı devlet adamlarından tanınmış pek çok kişinin mezarları buradadır. Bunların en başta geleni, cami avlusuna bakan tarafta demir parmaklıklı iki pencere arkasında yer alan Defter-i Hâkānî emini Ali Efendi`nin kabridir. Derviş Mehmed Paşa, Siyavuş Paşa, Boynueğri Mehmed Paşa, Hasan Paşa, Küçük Çelebi, Şeyh Kasım ve Ramazan efendilerin mezarlarının da burada olduğu biliniyorsa da bugün bunların çoğu kaybolmuştur. 1741`de İtalya`ya elçi olarak gönderilen ve yağlı boya bir portresi Napoli Sarayı`nın bir duvarını süsleyen cizye muhasebecisi Küçük Hüseyin Efendi ile oğlu Sâdullah Efendi`nin kabirleri de buradadır.
Aynı zamanda Sedefçiler Camii adıyla da bilinen Atik Ali Paşa Camii Yeniçeriler Caddesi üzerindedir. Banisi II. Bâyezid dönemi devlet adamlarından olan Ali Paşa dır. Bu zat aynı zamanda 'Hadım' 'Tavâşî ' 'Şehit' ve 'Eski' lakablarıyla da anılmasına rağ men, daha çok Atik Ali Paşa adıyla ün ka zanmıştır. İstanbul un içinde ve dışındpek çok hayır eserlerinin sahibidir. Cami 1496 yılında yapılmıştır.
Hayırlı Atik Ali Paşa Camii plân olarak beş kubbeli bir son cemaat yeri ile aynı eksen üzerine bir tam, bir yarım kubbeli içkısım dan ve tam kubbenin iki yanında ikişer kü çük kubbeden meydana gelmiştir. Yapı ta mamen kesme köfeki taşındandır. Plân kü çük bir değişiklikle (Yarım kubbesinin sağ ve soluna birer kubbe eklenmesiyle) eski Fatih Camii ne benzemektedir.
Revak sütunlarının dördü mermer, ikisi porfirdir. Sütun başlıkları klâsik üs lupta skalaktitlidir. Orta kubbe ve köşelik leri badem ve yapraklarla devam ederek bir püskülle son bulmaktadır. Orta kubbe de malakâri rû mî ler çok zengindir. Diğer kubbe köşeleri pardantiftir' I Son ce maat yerinin genişliği 6,85 m.dir. Sağ ve soldaki duvarlarda ikişer pencere ve birer mihrap bulunmaktadır. Minare sağ duvar da olup 30 cm içerlektir.
Camiin çeşitli yangın ve tamirler ge çirdiğinin en çok belli olduğu cümle kapısı38 cm. çıkıntılı olup sade silmelere sahip tir. Kapı nişinin üstündeki 9 sıralı stalaktitler bütünüyle döneminin klâsik üslû bunda-dır. Bu stalaktitlerin altında beyzî bir 'Besmele' ve onun da altında, kitabe ye rinde H 1314 tarihini gösteren ve Sami Efendi imzasını taşıyan bir Ayet-i Kerime bulunmakta, sol köşede ise H. 902/M. 1496 tarihi okunmaktadır.
Harim in içölçüleri 21.55X28.13 m. dir. Sağ ve solda çift kubbeli hacimleri ayıran kemerin dolgusunu taşıyan 140X140 cm. ebadında birer ayak bulunmaktadır. İ. Ay dın Yüksel '... bu ayakların eskiden yuvar lak sütunlar olduğunu, 1553-1555 yılları ara sında İstanbul da bulunan ve camii tarif eden Hans Dernschwam sayesinde anla mış bulunuyoruz' diyor.
Orta kubbenin çapı 13,30 m. dir ve dışa rıdan her köşede ikişer olmak üzere 8 adet taş payanda tarafından desteklenmekte dir. Kubbeyi taşıyan kemerler yuvarlak tır sağ ile sol kemerler içinde üçer pence re bulunmaktadır. Kubbede 16 pencere vardır. Mihrap kısmındaki yarım kubbe nin köşelikleri iri yapraklı ve stalaktittir. Yaşmağı ikinci sıra pencere altına kadar sarkmaktadır. Bu kubbe kasnağında 3 pen cere vardır. Diğer ikisi ise taklittir.
Camiin birinci sıra pencereleri 140x240 cm. boyutlarında ve 14 tanedir. İkinci sıra pencereler ise sivri kemerli ve16 adettir. Mihrap, mermerden ve klâsik üslû ptadır. İki yanındaki mumların üstüne isabet eden yerde, yuvarlak bir külah şek linde birer dumanlık mevcuttur. Bunlar üst pencere içlerine açılmaktadır.
Atik Ali Paşa Camiinin minberi siyah ve beyaz mermerlerden, sade ve uyumlu olarak yapılmıştır. Yanlardaki üçgenlerde ve göbeklerde rumi tezyinatlı bir su dolaş maktadır. Göbeğin ortasında ise siyah mermerden bir kabara vardır. Minber alındığında 'Kelime-i Şehadet' oyuludur.
Minare, camiin sağında ve kare bir kaide üzerindedir. Basık kemerli kapısı üzerindeki ikinci sivri kemer aynasında H.1315/M.1899 tarihli bir 'Besmele' bulun maktadır. Gövde her kenarı 63 cm. olan 16 kenardan meydana gelmektedir. Çapı yak laşık olarak 3.40 m. dir. Şerefe, devrinin eseridir.
Cami hazinesinde altı ayak üzerinde kubbeli bir türbe vardır ve bugün içi boş tur kime ait olduğu da anlaşılamamakta dır. Türbenin Ali Paşa ya ait olduğu tahmin ediliyor.
Hayır ve hasenatının çokluğuyla tanınan Atik Ali Paşa, savaş meydanında ilk şehid olan sadrıazamdır.
