Zeyrek semti İstanbul Fatih ilçesinin kalp damarlarından biridir.
Bizans döneminin önemli dini komplekslerinden 12. yüzyıl yapısı olan Pantokrator Manastırı, hamam kazılarında bulunan iki Bizans sarnıcı, Osmanlı döneminden önce de önemli bir merkez olduğunu işaret etmektedir.
Fatih Sultan Mehmet Han 1453’te İstanbul’u fetheder, eski şehir dönüşmeye yeni bir kimlik kazanmaya başlar. Pantokrator ana kilisesi ve çevresindeki yapılar cami ye dönüşür. Semte dönemin ünlü bilgesi Molla Zeyrek adı verilir.
Osmanlı donanmasının kaptanıderyası Barbaros Hayreddin Paşa Zeyrek yamacının üstüne bir hamam inşa etmesi için sarayın baş mimarı Mimar Sinan’ı görevlendirir. 1530-1540 yılları arasında, mavi- beyaz İznik çinileriyle süslenmiş, erkek ve kadınlar için ayrı bölümleri olan çifte hamam inşa edilir. Hamam zaman içinde, “Hayreddin Paşa, Kaptanpaşa, Tezgâhçılar, Zeyrek, Çinili Hamam” gibi adlarla anılır.
17. yüzyıla gelindiğinde, Zeyrek dükkân işletmeleri ile ticaretin canlandırdığı, çoğunlukla orta sınıfa mensup ve Müslüman nüfuslu biryerleşim yeri halini alır. Çinili Hamamı takip eden, Haydarhane, Azebler ve Çukur gibi bölgenin gözde hamamları inşa edilir. 1633, 1660 ve 1693 yıllarında çıkan bir dizi yangın Zeyrek semtini de etkiler ve derin hasarlara neden olur. 1718, 1756 ve 1782 Cibali yangınları İstanbul’un en yoğun nüfuslu bölgelerini etkiler. Çinili Hamam bu dönemde saraçhane olarak kullanılır.
Hamamın ilk özel mülk sahibi Ali Bey, 1833-1850 yılları arasında kapsamlı restorasyonlar yaptırır. Bu sırada 1874’te hamam çinileri antikacı Ludovic Lupti’ye satılır. Sultan II. Abdülhamid’e sunulan bir layihadan Lupti’nin çinilerin çoğunu Paris’te sattığı biliniyor. Söz konusu çiniler bugün, Vitoria, Albert, Louvre gibi müzelerin özel koleksiyonlarında bulunuyor.
20. yüzyılda bazı onarımlardan geçen hamama 1908’den sonra kadınlar bölümünün girişi ile külhan ve su deposunun bulunduğu alanlara eklemeler yapılır. Hamamın bulunduğu Zeyrek semtini de kapsayan “İstanbul’un Tarihi Alanları” 1985 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınır.
The Marmara Grubu 2010 yılında hamamı satın aldı. 2011 Şubat ayında restorasyon çalışmaları başladı. Çinili Hamam Müzesi’nde kazı ve temizlik sırasında çıkarılan çini parçaları ve arkeolojik buluntuların yanı sıra, hamam kültürü ve geleneklerine ait objelerin yer aldığı koleksiyon görülmeye değer.
Kuruluşundan yaklaşık 500 yıl sonra asıl işlevine yeniden kavuşmaya hazırlanan, hamamın iç mekânları ve Bizans sarnıçlarını kapsayan sanat sergisine ilk ve son defa ev sahipliği yaptı. Küratörlüğünü Anlam de Coster’in üstlendiği “Kalıntıların Şifası” sergisi, hamamın özenli bir arkeolojik kazıya dönüşen 13 yıllık restorasyon öyküsünden ilham aldı. Türkiye ve yurtdışından 22 sanatçının yapıtlarına yer verilen sergi 30 Eylül- 30 Kasım 2023 tarihleri arasında İstanbulluların yoğun ilgisi ile karşılandı.
Hamam Osmanlıların toplumsal ve gündelik yaşamında önemli bir yere sahipti. Hijyen ve temizlik alanı olmasının dışında, toplumun farklı kesimleri için sosyalleşme merkezlerindendi. Asker, gelin, damat hamamı gibi adetler için bir sahne niteliğindeydi. Çinili Hamam Müzesi’nde kazı buluntularından, müzeye bağışlanan eserlere kadar zarif parçalarda bir dönemin ruhuna, yankısına, şiirlerine, yaşantısına yolculuk yapmak kıymetli bir tecrübe.
