Çitlembik, İstanbul tarihinin ve medeniyetinin tamamlayıcı parçalarından birisidir. Tarihi eserlerin arasında adı ile müsemma, göze batmadan, boy gösterdiği mekânın değerine değer katan karakteristik bir ağaçtır.
Tekke- türbe ağacı olarak kabul görmüşse de camii hazireleri, mezarlıkları aşan çitlembik; İstanbul’un büyük park ve bahçelerinde de arzı endam etmektedir.
İstanbul çitlembiklerini doyumsuz bir görsel şölene dönüştürmek isteyenler mutlaka tarihi mekânları ziyaret etmelidir. Beyazıt’ta Kaptan-ı Derya İbrahim Paşa Camii civarı, İstanbul Merkez Kütüphanesi yanı, Ümit Doğanay Sokağı civarındaki ağaçlar, burayı tarihi bir çitlembik merkezi haline getirmiştir. Samatya Caddesi’nde Kasap İlyas Camii, Topkapı’da Takkeci İbrahim Ağa Camii, Çarşıkapı’da Çorlulu Ali Paşa Medresesi’nde yıllara meydan okuyan çitlembikler yer almaktadır.
Saraylı çitlembiklerin en büyüğü Topkapı Sarayı Babü’s- Selâm önünde, tarihi çınarın yanındadır. Sarayın hemen altında Çinili Köşk bahçesinde bulunan çitlembikler Devlet-i Aliyye’den bize yadigârdır. Arkeoloji Müzeleri’nde de çitlembik ağacı bulunmaktadır.
Bir diğer önemli çitlembik Fatih Camii haziresinde bulunan ağaçlardır. Caminin kıble tarafında II. Mahmut’un annesi Nakşıdil Sultan türbesinin köşesindeki çitlembik ağacının, İ. Hakkı Konyalı’nın yaptığı bir araştırmaya göre Fatih Cami ile yaşıt olduğu kabul edilmektedir. Söz konusu ağaç İstanbul’un en yaşlı çitlembiği olarak tahmini 540 yaşında olması lazımdır.
Beşiktaş Ihlamur Kasrı önündeki çitlembik, Bozdoğan Kemeri yanında, Alemdar, Darphane önündeki ağaçları da eklemek mümkündür. Yedikule’de İmrahor İlyas Bey avlusundaki anıt özelliği taşıyan çitlembiklerle beraber Hekimoğlu Ali Paşa Caddesi’nde, Davut Paşa Camii avlusunda yaklaşık yüz yıllık ağaç anıt olarak külliye ile birlikte korunmaktadır. Koca Mustafa Paşa’da Ramazan Efendi Külliyesi’nde, Beyazıt Mustafa Reşit Paşa Türbesi arkasında, Zeytinburnu Seyyid Seyfullah Tekkesi’nde, Silivrikapı Hadım İbrahim Paşa Camii’nde sağlam ve sıhhatli çitlembikler varlığını devam ettirmektedir.
Çemberlitaş Basın Müzesi ile II. Abdülhamid Türbesi arasındaki Türbedar Sokak içinde tek başına büyümüş, şemsiye misali binaların üzerini örten ağaç, yalnız çitlembik örneği olabilecek ilginç bir güzelliktedir. Eyüb Sultan Camii haziresindeki, bittiği mezarı çatlatmış, yanında bulunan çınarlar gibi gövdesiyle mezarın üzerine akmış çitlembik de görülmeye değer bir ağaçtır.
Fotoğraf çekme merakı olanlar için, Florya, Gülhane, Yıldız Parkı ve Emirgan gibi yeşil alanlarda çitlembiklerin üzerinde, tüm egzotik sevimliliği ile rengârenk papağanları görüntülemek ayrı bir zevktir. Çok küçük etli ve leziz meyveleri kuşlar tarafından sevilen çitlembikler papağanlar başta olmak üzere kuşların vazgeçilmez meskenidir.
Cahit Sıtkı Tarancı: “Bahçem, çitlembiklerim demekle çocukluğun en doğru ve en güzel köşelerine ışık serpmişsin.” Derken bir neslin çocukluk hatıralarına da dokunur adeta. Okulların köşelerinde, mahalle aralarında minik bakkaliyeler, kırtasiyelerde bardak hesabı yanında üflemek için borusu ile birlikte satılan adına davin denilen çitlembik meyvesi özellikle erkek çocuklarının, tüf tüf sokak oyunlarının unutulmazlarındandır. Esmer, sevimli kız çocuklarına sevgi ifadesi olarak kullanılan çitlembik, edebiyat ve sinemada erkek çocuk karakterlerine de hayat vererek bu kuralı yıkmış görünmektedir.
Memleketini terk etmek zorunda kalan Rıza Tevfik’in, Lübnan’dan Refik Hâlid Karay’a yazdığı mektubu pek duyguludur:
“O kadar ki bugün bile bir yıkık türbede bir ulu çitlembik ağacının gölgesinde yabani otlar ve baldıranlar arasında beş dakika otursam ruhumda öyle ulu bir sükûnet duyarım ki bütün kederlerimi bir anda unutabilirim. Ve bu güzel memleketlerde en ziyade bana keder veren manzara mezarlıkların, türbelerin, bizim mezarlıklara ve türbelere hiç benzemediği için bana pek çirkin görünmesi ve beni mistik bir şair eden o heyecanları uyandıracağına tarifi gayrı-i kâbil bir istikrah duygusu tahsis etmesidir.”
Ahmet Vefik Paşa çitlembik için Lehçe-i Osmani’de “Siyah tatlı yemiş ağacı, bıttım, yalancı abanoz, bir nevi melengeç, meneviş” karşılıklarını vermiştir. Menevişin bir de terementi ağacı tohumu manası varmış ki bu da fıstık ağacı olarak bilinir.
Bir çitlembiğin altında gölgelendiğiniz vakit aklınızdan ne afacanlıklar geçer, yüreğinizde ne kelebekler uçuşur çitlembik ile sizin aranızdadır. Sonbahar ile birlikte yerlere dökülmüş minik sevimli meyveleri, çıtı pıtı yaprakları ile tevazu, şirinlik mesajları verirken, yüz yıllara meydan okuyan kök salmış gövdesi, sağlıklı dalları ile âdeta vakarın gücün simgesidir.