Kariye’ye giriş günümüzde orjinal ana kapıdan değil , freskoların bulunduğu Parekklesion denilen dış narteks bölümünden sağlanmaktadır. Eski Ahit’ten alınan sahneleri tasvir eden ölüm ve diriliş temalarını işleyen fresklerle süslenmiştir. Burada biri yapının banisi olan Metokhites’e ait 4 adet mezar arkasolyumu bulunur. En az mozaikler kadar burada bulunan freskolar da hem etkileyici hem de sanat tarihi açısından önemlidir. En dikkat çekici sahne apsiste bulunan;
DİRİLİŞ SAHNESİ’ dir. Anastasis sahnesi, İsa Mesih öldükten sonra ölüler diyarına indiği ve iyi haberi ölüler diyarında duyurduğu anlayışana odaklanır.Hz. İsa sağ eliyle Adem’i, sol eliyle Havva’yı tahitlerinden çekerek diriltir.Adem’in arkasında, içlerinde Eski Ahit peygamberlerinden Yahya, Davud ve Süleyman’ın bulunduğu bir grup, Havva’nın arkasında ise Habil ve ruhban tunikleri giyinmiş yedi kişi durmaktadır. Adem ile Havva burada bütün insanlığı temsil etmektedir. Freskonun üst kısmında “Anastasis” yazılıdır
SON YARGI SAHNESİ; Kariye’de muhteşem mahşer kompozisyonu ve onun merkezinde de son yargı sahnesi bulunmaktdır. (16. yy Michalengelo da Sistine şapelinde ‘son yargı sahnesi’ni çalışmıştır .Hz .İsa ve havarileri alışılmışın dışına çıkarak resmetmiştir bu sebeple kimileri için baş yapıt kimileri için ise utanç tablosu olarak nitelendirilir). Oldukça büyük bir alanı kaplayan bu freskoda;
• Göklerin bir rulo gibi dürülmesi ( Bu bahis Kur’an-ı Kerimde de yer almaktadır. Allah'ın, uçsuz bucaksız gökleri kâğıt tomarlarını dürer gibi katlayıp dürmesi O'nun kudretinin büyüklüğünü ifade eder. Bir başka âyet-i kerîmede de kıyamet gününde bütün yeryüzünün yalnızca Allah'ın yönetiminde bulunacağı, göklerin de O'nun kudret eliyle dürülmüş olacağı ifade edilmiştir (Zümer 39/67)
• Yargı için kurulan taht
• Ruhların bunun önünde yargılanmaları
• Denizlerin ve karaların ölülerini vermeleri
• Ateş gölü
• Ölümün olmadığı ikinci yaşam anlatılmaktadır.
CENNETE GİRİŞ sahnesi,orta kısımda, üzerinde kılıç tutan bir kerubin meleği olan kapı girişi tasvir edilmiştir. Sol tarafta Aziz Petrus elinde anahtar ve arkasında seçilmişler grubu ile kapıya doğru ilerlemektedir. Kapının sağ tarafında, ağaç ve bitkilerle süslü cennet içinde ,elinde haç tutan “iyi hırsızı” içeriye davet etmektedir. Sol tarafta ise iki melek arasında Meryem yer almaktadır.
Yapıya asıl ün ve önem kazandıran özelliği Bizans Rönesansını sembolize eden mozaikleridir. Diğer kiliselerdeki ton ve sahne monotonluğunun aksine Kariye’de mozaik ve fresklerde canlılık, derinlik ve hareketlilik belirgin bir şekilde dikkat çeker. Özellikle şapel bölümünde Tevrat’tan sahnelerin yer alışı da Kariye’yi diğer kiliselerden ayıran özelliklerdendir. Şapelin tavanında yer alan “Diriliş” ve “Son Duruşma” sahneleri boyutları ile dikkat çekmektedir. Dış nartekste ‘İsa’nın hayatı’ , iç nartekste ise ‘Meryem’in hayatı’ ile ilgili sahneler yer alır. Bu sahneler, Meryem’in ve İsa’nın hayatındaki olaylara göre kronolojik bir sıra takip ederler. Kronolojik sıraya göre iç nartekste mevcut ilk mozaik, çocuğu olmayan üzgün Joachim’in (Meryem’in babası) dağdaki halini betimler.Sahnelerin kutsallığını arttırmak amacıyla genelde fonda altın yaldız kullanımıştır. Kariye Mozaikleri’nde işlenen MERYEM’e MÜJDE SAHNESİ, Meryem’in hayatını konu alan diğer duvar mozaikleriyle beraber yapının iç narteksinde yer almaktadır.
Meryem, muhtemelen evin su ihtiyacını karşılamak amacıyla kuyuya gelmiştir. Günlük hayata dair olan belki de her gün yaşanılan bu sahne Meryem’e Cebrail’in gelerek ona Tanrı’nın oğlunu doğuracağını söylemesiyle ilahi bir hal alır. Mozaikte, içinde bulunduğu duruma şaşıran Meryem, sol elini ona haberi getiren-müjdeyi veren Cebrail’e doğru uzatmaktadır ve muhtemelen ona erkeğe varmadığını söylediği an tasvir edilmiştir.Tasvirin üzerinde bulunan yazıtta ise: “kuyudaki haber” yazısı okunmaktadır. İmparator Augustus’un tüm Roma Eyaletlerinde vergi için nüfus sayımı yapılmasını emretmesi üzerine, yapılan NÜFUS SAYIMI SAHNESİ ile anlatılmaktadır. Herkesin doğduğu şehirde yazılması gerektiğinden, Davud’un soyundan gelen Yusuf’un da ailesi ile birlikte nüfus sayımı için Bethlehem’e gidişleri tasvir edilmiştir.
Romalı asker ile kayıtları yapan bir katip, karşısında hamile olan Meryem’in kaydını yapmaktadır. Çocuğun babası sorulduğunda Meryem sesiz kalmış, ancak arkasındaki Yusuf hemen cevap vererek çocuğun babasının kendisi olduğunu belirterek onu evlat olarak kabul etmiştir. Arkasında üç oğlu görülmektedir. “… çünkü o, Davud’un evinden ve soyundandı… vergilendirmek için evleneceği karısı (nişanlısı) Meryem’le ki o gebeydi” yazılıdır.Meryem’in başının üzerinde “Tanrı Anası” anlamına gelen monogramı görülmektedir.
İSA’nın DOĞUMU SAHNESİ’ nin tasvirinde Meryem, doğumun ardından bir örtü üzerinde uzanırken yeni doğmuş olan İsa kundak içinde gökten gelen bir ışık altında bir eşek ve boğanın nefesiyle ısıtılmaktadır. Yeni doğum yapmış olan Meryem’in hemen arkasında, sağ köşede bir grup melek ve Meryem’in sol arka köşesinde ise çobanlara seslenen haberci melek görülmektedir. Bu sahnenin hemen altında ise, yine bu sahneyle ilişkili, yeni doğmuş olan İsa’nın yıkanması için hazırlıkların yapıldığı sahne tasvir edilmiştir. İlk banyo için İsa’yı hazırlayan kadınlardan biri suyu hazırlarken diğeri oturur pozisyonda kucağında İsa’yı taşımaktadır. Bu sahnenin paralelinde de Meryem’in nişanlısı Yusuf oturur ve şaşkın bir şekilde olanları izlemektedir. Sahnenin üst kısmında yeni doğan İsa’ya doğru inen ışığın altında ise korkuya kapılan çobanlara müjdeyi getiren meleklerin şu sözleri yazılıdır: “Korkmayın!” dedi. “Bugün size, bütün halkı çok sevindirecek bir haber müjdeliyorum”
KHALKE İSA’sı VE MERYEM ANA tasviri yapıdaki büyük boyutlardaki mozaiklerden biridir. Kariye’nin Deesis sahnesi işlenmiştir. Ayakta duran Meryem insanların günahlarından arınması için üzgün bir şekilde dua ederken ayakta olan İsa’nın sağında betimlenmiştir. Bu sahne Büyük Sarayın giriş kapısındaki tunç kapı “Khalke Kapısı” üzerindeki sahne ile benzerliğinden dolayı bu isimle anılmıştır. Meryem’in eteğinin yanında Prens İsaak Komnenos, sağ tarafta ise rahibe kıyafetleri içinde prenses Maria Palaiologos diz çökmüş dua eder vaziyette tasvir edilmişlerdir. Muhtemelen bu mozaik pano 12. yy. ve 14. yy’larda kiliseye hizmette bulunan, yapının tamirini yaptıran kişilere ait olmalıdır. İmparator VIII.Mikhael Palaiologos’un kızı olan Maria, 1265 yılında Moğol Hanı Hülagü’ye eş olarak Karakurum’a gönderilmiş, ancak Karakurum’a varamadan Hülagü Han ölmüş, Maria onun oğlu Abaka Han ile evlenmiştir. Bu evlilik nedeniyle Moğolların Maria’sı diye anılmaktadır. Rahibe olduktan sonra Melane adını almıştır.
Kariye Cami freskleri ve mozaikleri ile resimli hristiyanlık tarihi gibi. Fresk; henüz sıva kurumamışken yapıldığı için italyanca taze anlamına gelen fresco kelimesinden geliyor. Boya ve sıva aynı anda kuruduğu için sonradan müdahale edilemeyen bir teknik. Bu yönüylede Kariye’nin sahneleri onu eşsiz kılıyor. Mozaikler için de aynını söyleyebilirz. Hz. İsa’nın biyografik hayatı, kubbelerde Hz. İsa’nın ve Hz. Meryem’in soy ağaçları yer alıyor. Matta ve Luka incillerinde yer alan hadiseler kendi içinde kronolojik bir biçimde betimleniyor. Kariye’de yer alan tasvirlerin tamamını nakletmek elbette mümkün değil. ‘En eski sanat galerisi’ne karşı merak uyandırıp , birazda ön bilgi vererek daha anlamlı hale getirebilmek esas hedefim. Ayasofya ‘dan sonraki belkide en önemli tarihi yapıyı bugün çoğunlukla korunmuş haliyle görebilmek küçümsenemeyecek bir tecrübe