Ayasofya Camii her yönüyle büyük bir kültür hazinedir, mimarisi, ihtişamı, büyüklüğü ve işlevselliği ile sanat dünyasında önemli bir yer tutar. Yapının dışına farklı dönemlerde yaptırılan minareler, medrese, sıbyan mektebi, muvakkithane, şadırvan, sebiller, güneş saatleri, mütevelli heyeti odası ile Ayasofya-i Kebir Camii, Osmanlı Dönemi nde kompleks bir yapıya dönüştürülmüştür. Bu yazımda Ayasofya Muvakkithane`sinden bahsedeceğim. Muvakkitler, namaz vaktini ve saati tespit ettikleri, küçük çapta astronomi çalışmaları yaptıkları mekandır. Muvakkithaneler`de görev alan kimselere Muvakkit denirdi. Bu kimselerin Muvakkithaneler`e kabul edilmesi için bazı süreçlerden geçilirdi. Adaylardan imtihanı kazananlar tayin için Dî vân-ı Hümâyun Ruû s Kalemi`ne kaydedilir. Aday bir arzla divana müracaat eder. Divan, muvakkithânenin son durumu hakkında Evkaf Muhasebesi Kalemi`nden bilgi ister, ilgili şahsın imtihanı kazandığına dair müneccimbaşından ilâm alınır. Ardından bir yazıyla beratının verilmesi emredilirdi.
Muvakkitlerin hünerlerinin bir kanıtı da, Muvakkithaneler`de yapılan çalışmalar sonucu değerli eserler verilmesi. Sultan Abdülmecid (1839- 1861) zamanında, Ayasofya Camii nin tadilatını yapan Fossatti Kardeşler tarafından, 1853 yılında yapılan eser, kendi türündeki muvakkithaneler içerisinde en güzel ve en ihtişamlılarından biridir.
Ayasofya Camii etrafında Türkler`in inşa ettiği külliye parçalarından biri olarak saatlerin muhafazası için yapılmıştır. Bizans devrinde Ayasofya`nın güneybatı köşesinde zamanı gösteren ve mekanik olarak çalışmak suretiyle her saat başını içinden bir kuklanın çıkmasıyla belirten bir saat (horologion) olduğu bilinmektedir. Ancak bu saatin ne zamana kadar kullanıldığı bilinmemektedir.
Osmanlı Devri nde halkın namaz vakitlerini öğrenmesi için yapılmış olan 38 adet muvakkithaneden günümüze kadar gelmiş olan 29 âdetinden bir tanesi de Ayasofya Camii`nde bulunmaktadır.
Ayasofya Muvakkithânesi, bu çeşit yapıların içinde en gösterişli olanlardan biridir. Hepsi de XIX. yüzyılda yapılan muvakkithânelerden Tophane`de Nusretiye, Ü sküdar`da Selimiye ve Dolmabahçe camilerinin muvakkithâneleri gerek dış mimarileri gerekse süslemeleri bakımından Ayasofya`daki gibi iddialıdırlar. Türk devri boyunca beş yüzyıl İstanbul`un en önemli ibadet yeri olan Ayasofya`nın Türk devrine ait eklerini de değerlendirmek ve onları ilk yapılış gayelerine uygun bir biçimde teşhire açmak, bunun için Ayasofya Muvakkithânesi`ni ilk yapıldığı ve uzun yıllar kullanıldığı gibi saatleri, duvarlarını süsleyen vakit ve saat ile ilgili yazı levhaları ve diğer eşyası ile döşeyip tek Türk muvakkithânesi örneği olarak yaşatmak, Türk kültür mirasının tanıtılması bakımından önem taşımaktadır.
İstanbul`un fethinden sonra şehrin ulucamii durumuna gelen Ayasofya`da namaz vakitlerinin düzenli şekilde tesbit edilebilmesi için muvakkitlerin nezaretinde saatlerin korunacağı başlı başına bir bina, bir muvakkithâne yapılması ancak geçen yüzyılın içlerinde düşünülmüştür. Ayasofya Camii`nin daha eskiden de bir muvakkithânesi olup olmadığı bilinmemektedir. Günümüzde görülen müstakil yapı Sultan Abdülmecid zamanında, Ayasofya`nın Fossati kardeşler tarafından 1846-1849 yıllarındaki büyük tamiri bittikten birkaçyıl sonra inşa edilmiştir.
Fossati`lerin, şimdi Güney İsviçre`nin Bellinzona şehri arşivinde muhafaza edilen evrakı arasında, bu muvakkithânenin 'Vakit Odası' kaydı ile projeleri bulunmaktadır. Fakat bu projeler bugün mevcut bina ile karşılaştırıldığında arada farklılıklar olduğu dikkati çeker. Cadde cephesinde pencere kemerleri arasındaki madalyonlar, kemer başlangıcı hizasındaki silme, saçak kenarında sıralanan tomurcuklar, kubbe kasnağındaki saat ile yuvarlak pencereler ve nihayet kubbenin tepesindeki çıkıntı binada mevcut değildir. Böylece muvakkithânenin Fossati`nin çizimine göre daha sade ve gösterişsiz bir biçimde inşa edildiği anlaşılmaktadır.
Ayasofya Muvakkithânesi, meydandan şadırvan avlusuna geçit veren yan kapının hemen içtarafında olup cephesi yaya kaldırımı üstündedir. Kare planlı olan bu kâgir yapının cami tarafında bir kapısı vardır. Diğer üçcephede ise demir parmaklıklı üçer pencere içeriyi aydınlatır. Ortada bir daire halinde sekiz sütun sıralanır. Bunların üstünde, sekizgen biçimli kasnağında dört pencere bulunan bir kubbe yükselir. Kubbe ve etrafındaki dehlizin çatısı kurşun kaplıdır. Tam ortada, profilli bir mermer ayak üstünde, son yıllarda kırılmış olan yekpâre kalın mermerden yuvarlak bir masa bulunmaktaydı. Ayasofya Camii müzeye dönüştürüldüğünde muvakkithânenin içindeki yazı levhaları ile bazıları çok değerli olan saatler de dağıtılmıştır. Muvakkithâne müzenin bürosu haline getirildiği sırada içine mimari ifadeyi bozan bazı bölümler yapılmış olsa da özelliği korunmuştur.
Geleceğe ışık tutan, astronomi ve matematik çalışmalarının asırlar evvelinde gerçekleştirildiği bu kültür hazinesine bir de bu gözle bakmanızı tavsiye ederim.